H.v.K.K.lığı bünyesindeki muharip ve jet eğitim uçaklarının Fabrika Seviyesi Bakım (FSB) ihtiyaçlarının karşılandığı en büyük bakım tesisi olan 1’inci Hava Bakım Fabrika Müdürlüğü (HBFM), bu kapsamda Türk Hava Kuvvetleri envanterindeki F-16C/D, F-4E 2020, F/NF-5 2000 ve T-38M Uçaklarının Fabrika Seviyesi Bakım ve Tadilatlarını (FASBAT) gerçekleştirmektedir. Müdürlük ayrıca bu uçaklarda kullanılan F110-GE-100C&129/129D Turbofan Motorları, J79-GE-17C, J85-CAN-15N ve J85-GE-5H Turbojet Motorları ile E-3A AWACS Uçaklarında kullanılan TF-33 Turbofan Motorları, C-130B/E, C-160D ve CN235-100M Ulaştırma Uçaklarında Kullanılan T56-A-15 LFE, TYNE-Mk-22 ve CT7-9C Turboprop Motorlarının, S-70 Black Hawk Helikopterlerinde kullanılan T700, Cougar Helikopterlerini güçlendiren Makila 1A1 ve muhtelif tipte modeldeki JFS (F-16C/D 210shp gücünde Gaz Türbin Motoru) & GTC (C-130 ve C-160 Uçakları için 210shp gücünde Gaz Türbin Motoru) tipi motor çalıştırıcıların (motora ilk hareketi veriyorlar) bakım, onarım ve yenileştirme (revizyon) çalışmalarını üstlenmektedir. H.v.K.K.lığı envanterindeki KT-1T Eğitim Uçakları için analitik kontrol, boyama ve aviyonik sistem bakım onarım desteği veren ve gelecek 5 yılda gündeme gelmesi beklenen DSB ve FASBAT ihtiyacı için altyapı oluşturmak üzere şimdiden hazırlıklarını yapmaya başlayan 1’inci HBFM, aynı zamanda yeni teknoloji, kabiliyet ve altyapı kazanım çalışmaları kapsamında PT6 Turboprop ve LM2500 Gaz Türbin Motorları için DSB ve FASBAT kabiliyeti kazanma çalışmalarına ise devam etmektedir. 1’inci HBFM, sorumluluğundaki uçak ve motorlar için Mühendislik alanında Türkiye Cumhuriyeti sınırları içindeki en üst seviyede karar ve icra otoritesi konumundadır.

Milli Savunma Bakanlığı (MSB) Askeri Fabrikalar Genel Müdürlüğü (AFGM) yönetiminde, ASFAT A.Ş.’nin finansman desteği ve koordinasyonunda son dönemde gerçekleştirilen ilave altyapı yatırımları yapılması (planlanmasına rağmen çeşitli nedenlerle gerçekleştirilememiş olan yeni Kompozit İmalat Teknoloji Merkezinin ASFAT A.Ş. desteğiyle bir yılda hayata geçirilmesi gibi), gerekli takım ve diğer ihtiyaçların temini (PT6 Motor DSB Kabiliyeti için gerekli takım ve diğer ihtiyaçların temin edilmesi gibi) ve hem yurtiçinde, hem de yurtdışında gönderilen kurslarda uygulanan eğitim programları ile gerek uçak, gerekse motor yenileme faaliyetlerinde 1’inci HBFM’nin ulaştığı üretim seviyesi ve sahip olduğu kabiliyetler Türk Hava Kuvvetleri’ni bu konuda dışa bağımlılıktan kurtarmış ve kendi kendine yeterli hale getirmiştir.

AFGM bünyesindeki 1’inci HBFM, uçak Fabrika Seviyesi Bakım ve Tadilat (FASBAT) hizmeti ve motor yenilemeleri (revizyon) yanında tamirlik ünite onarımı, imalat, aviyonik sistem ünite Fabrika Seviyesi Bakımları ve muhtelif yer destek teçhizatlarının yenilenmesi konularında başta H.v.K.K.lığı olmak üzere Türk Silahlı Kuvvetleri’ne hizmet etmektedir. Bu hizmetlerin yerine getirimesinde kullanılan yüksek havacılık teknolojilerinin bazıları ise şunlardır: 

Ünite onarım, test ve yenileme,

Uçak yapısal sistem onarımı ve tadilatı, 

Uçak yapısal parça imalatı ve onarımı, 

Motor tadilatı,

Motor yapısal parça onarımı,

Ölçü aletleri kalibresi,

Bilgisayar Destekli Ölçüm (MMM)

Bilgisayar destekli tasarım, imalat ve mühendislik (CAD, CAM, CAE),

Otomatik test teçhizatı yazılım hazırlama (AIETPS),

CNC boru büküm,

CNC 5 eksenli freze,

Isıl işlem,

Borazon Kaplama,

TIG/MIG Kaynak,

Tahribatsız Muayane (NDI),

Hassas metal işleme,

Uçak kablo donanım test, imalat ve onarımı, 

Lazer kesim ve markalama, ve

Plastik tanecikle boya sökümü.

İçerisinde 16 değişik büyüklükte hangarın yer aldığı büyük bir alan üzerine kurulmuş olan 1’inci Hava Bakım Fabrika Müdürlüğü (HBFM)’nün yukarıda özetlenen yüksek havacılık teknolojilerini kullanarak ulaştığı yıllık bakım, onarım, overhol (yenileme/revizyon) kapasitesi 2023 yılı sonu itibarıyla; 100 civarında Uçak FASBAT, farklı tipte 150 adet (ancak 200’e kadar çıkabiliyor) Motor Yenilemesi, 14.000’in üzerinde Parça İmalat, 14.500 çeşit Ünite Onarımı, yaklaşık 6.000 kalem Motor Parça/Komponenti Onarımı, 200 adet Yer Destek Teçhizatı ve 12.000 adet Ölçü Aletleri Kalibresi şeklinde öngörülmüştür.

MSB tarafından yürütülen Tezgah Modernizasyon Projeleri kapsamında diğer askeri fabrikalara olduğu gibi 1’inci HBFM tesislerine de yeni nesil tezgah kurulumlarına yıllara sari olarak devam edilmektedir. Ziyaretimiz sırasında bu Proje kapsamında NSPA kanalıyla tedarik edilen ve 15 Ekim 2021 tarihinde kabul süreci tamamlanarak ilk ürün denemesi yapılan CNC Shot Peen Tezgahı’nı görme fırsatı bulduk. Tedarik, kesintisiz güç kaynağı ile havalandırma hattının çekilme maliyetleri ile birlikte tüm kurulum maliyetleri dahil toplamda 1.060 Milyon Dolar harcanan CNC Shot Peen Tezgahı’nda 2023 Aralık ayı itibarıyla 300’ün üzerinde fan/kompresör diskinin işlemleri tamamlanmış ve yaklaşık 2.025 Milyon Dolar değerinde iş yapılmıştır. Böylelikle iki yılda elde edilen katma değer Tezgah maliyetinin iki katına ulaşmıştır. 1’inci HBFM, CNC Shot Peen Tezgahı sayesinde Döner sermaye aracılığı ile dışarıdan (TEI gibi firmalardan) gelen taleplere de ücreti karşılığında cevap verebilir hale gelmiştir. Ziyaretimiz sırasında aynı zamanda İmalat Müdürlügü için Proje kapsamında siparişi verilen ve uçakların alüminyum malzemeden yapısal parçalarının üretiminde kullanılacak yeni nesil Çatal Tipi 5 Eksenli Tezgah’ın kurulumunun yapılacağı yerin kurulum için gerekli ön hazırlıkları yapılırken izleme fırsatı bulduk. Halen 2 adet Beşik tipi ve 1 adet Çatal tipi CNC tezgahın kullanıldığı tesiste böylece Çatal tipi tezgah sayısı 2’ye çıkacak. Her biri 3’er aylık periyodlarda toplam 4 dönemde sipariş alan İmalat Müdürlüğü, yapısal ve motor parçaları dahil yılda 14.000’in üzerinde parçanın imalatını yapabilecek kapasiteye sahip. 1’inci HBFM tesislerinde F-4E 2020, F-16C/D, T-38M, F/NF-5 2000 ve KT-1T Uçakları için yapısal parça üretimi yüksek kalitede, uluslararası standartlarda ve yurtdışı maliyetlerinden çok daha düşük rakamlara yapılabilmektedir. 

1’inciHBFM tüm faaliyetlerini sahip olduğu çağın gereklerine uygun, dünya standartlarında kalite yönetim sistemi vasıtasıyla yürütmekte olup, bütünleşik yönetim sistemi içerisine uluslararası geçerliliği olan kalite, çevre, iş sağlığı ve güvenliği yönetim sistemi standart ihtiyaçları entegre edilmiştir. Fabrika Müdürlüğü uluslararası uygunluk gören kabul belgelerinin periyodik akreditasyonuyla bu üstün standartların sürekliliğini sağlamaktadır. Ayrıca 1’inci HBFM; uluslararası alanda havacılık bakım kuruluşları için kalite yönetim sistemi standardı olan AS 9110 belgesini Avrupa bölgesinde alan ilk askeri endüstriyel kurum, havacılık sektöründe tasarım ve üretim faaliyetlerine yönelik bir kalite yönetim sistemi standardı olan AS 9100 belgesini Türkiye’de alan ilk askeri endüstriyel kurum olmuştur.

Tesis Turu

ASFAT A.Ş Özel Sayısı hazırlık çalışmaları kapsamında Milli Savunma Bakanlığı (MSB)’ndan aldığımız özel izin ile 1’inci Hava Bakım Fabrika Müdürlüğü (Eskişehir)’nü 18-19 Aralık 2023 tarihlerinde ziyaret ederek kabiliyetlerini yerinde gözlemleme ve devam eden projeleri hakkında ilk elden bilgi alma ve fotoğraflama imkanı bulduk. 1’inci HBFM tesislerini en son Genelkurmay Başkanlığı tarafından, Mart 2015’te düzenlenen Basın Bilgilendirme Turu kapsamında ziyaret etmiştim. Yukarıda da ifade ettiğim gibi H.v.K.K.’lığı bünyesindeki muharip ve jet eğitim uçaklarının Fabrika Seviyesi Bakım (FSB) ihtiyaçlarının karşılandığı en büyük ve gelişmiş bakım tesisi olan 1’inci HBFM, birkaç saatte gezilemeyecek kadar büyük bir tesis. Biz iki günlük ziyaretimiz sırasında bile sabah ve öğleden sonra olmak üzere toplamda ancak 25 civarında Hangar, Atölye ve Müdürlüğü gezebildik ve tabiri yerindeyse Müdürlüğün sahip olduğu bakım, onarım ve üretim altyapısı ile teknolojik kabiliyetleri kendi gözlerimizle görünce adeta ağzımız açık kaldı? Tabii stratejik değerdeki bu tesisleri gezip de ağzı açık kalanlar sadece bizler değiliz. Öğrendiğime göre Eurofighter Tranche 3 Savaş Uçağı Tedarik Projesi altında 1’inci HBFM’yi bizden önce 11-15 Aralık haftası içinde ziyaret eden ve hızlandırılmış tur ile ancak 2 günde gezebilen BAE Systems heyetinin de ağzı açık kalmış.

1’inci HBFM’de Uçak FASBAT Müdürlüğünde verilen Fabrika Seviyesi Bakım ve Tadilat (FASBAT) hizmeti kapsamında Hv.K.K.lığı envanterindeki jet uçakları tiplerine göre 4-8 yıllık periyotlarla mühendis ve teknisyenler tarafından komple revizyona alınmakta ve FASBAT kapsamında uçaklar üzerinde; gövde, motor ve ünite onarımı başlıkları altında 10.000’in üzerinde işlem gerçekleştirilmektedir. FASBAT’dan geçirilen ve motorları revizyon gören uçaklarla birliklere teslim edilmeden önce motor ve sistemlerinin en üst limitlerde denendiği tecrübe uçuşları gerçekleştirilmektedir. 

İki günlük 1’inci HBFM gezimizin ilk günü Uçak FASBAT kabiliyetlerine odaklanıldı. 1’inci HBFM’nin motor tadilat, yapısal onarım ve revizyonu (yenileme) ile aviyonik/elektronik sistemlerin bakım, onarım, imalat ve test kabiliyetlerine odaklanılan ikinci gün gezi programımız ise sırasıyla; F110 Modül Montaj Atölyesi, F110 Final Montaj Atölyesi, PT6A Motor Atölyesi (yeni kurulmakta), Balans Atölyesi (yatay ve dinamik balans tezgahları bulunuyor), Metal Spray Atölyesi (motor parçaları üzerine özel bir teknik ile yüksek sıcaklıklara, aşınmaya ve yıpranmaya dayanabilmesine imkan tanıyan özel bir kaplama yapılmakta), Kaynak Tamir Atölyesi, Eddy Current Atölyesi (parça üzerinde bir manyetik alan oluşturuluyor ve hem yüzey, hem de yüzey altı çatlakların tespiti sağlanıyor), Özel Onarımlar Atölyesi (CNC Shot Peen Tezgahı), Etüd Kısmı (Tersine Mühendislik yapılan bölüm), Aksesuar Revizyon Müdürlüğü, Yakıt Aksesuar Test Müdürlüğü ve Elektronik Sistemleri Müdürlüğü’nü kapsadı.

F-16 Uçakların bakım ve onarımı konusunda çok derin tecrübe sahibi olan 1’inci HBFM, yapısal parça tamir ve yenisiyle değişim işlemleri gibi birlik seviyesini (Birlik Seviyesi Bakım) aşan bakım ve onarım çalışmalarını tecrübeli insan kaynağı ile başarıyla gerçekleştirmektedir. Bu kapsamda ihtiyaç duyulan Spar, Bulkhead ve Longereon gibi kritik parçalar 1’inci HBFM tarafından yurtdışından tedarik edilen kütük malzemeler kullanılarak yerli imkanlarla imal edilmekte ve uçaklara takılmaktadır.

1’inci HBFM, F-16 konusundaki tecrübesi ve teknik altyapısı sayesinde birçok işi yapabilecek ve hatta ASFAT A.Ş. üzerinden yurtdışına da hizmet sunabilecek kabiliyete sahip olsa da uluslararası müşterilere bakım hizmeti satışı için gerekli sertifikalandırma konusunda olumsuzluklar yaşandığından bu kabiliyet ve kapasite değerlendirilememektedir. Dolayısıyla bu kabiliyetin uluslararası pazarlara tanıtımı ve satışı konusunda gerek ABD Hükümeti, gerekse OEM Firmalar ile ASFAT A.Ş üzerinden bir işbirliği tesis edilebilir ve ihtiyaç duyulan sertifikalar temin edilebilirse ülkemize hem bakım hizmeti, hem de yedek parça/ünite satışı ile ciddi miktarda katma değer kazandırılabilir. 1’inci HBMF’ye FASBAT için gelen tüm uçak tipleri üzerindeki kablaj (harness) donanımının test, imalat ve döşeme işlemleri 1994 yılında tamamlanan Kablo Donanım Test/İmalat Hangarı’nda yapılmaktadır. Kabloların imalatı ve testi Kablo Donanım Atölyesi’nde yapılırken döşeme işlemi ise diğer atölyede yapılıyor. Edindiğim bilgiye göre bir F-4E Uçağı üzerinde 14km uzunluğunda (F-4E 2020 Uçaklarında komple kablo donanımı yenilenmiş böylece ciddi bir ağırlık tasarrufu sağlanmıştır) kablo yer alırken F-16’larda ise kablo uzunluğu 8km ile 10km arasında değişmekte. 1’inci HBFM 1997 yılından beri kablo markalama ve döşeme kabiliyetine sahip. Bu iş için F-4E 2020 Aviyonik Modernizasyon Projesi kapsamında tedarik edilen eski nesil makine hala kullanımda. Bu kabiliyet sayesinde 1’inci HBFM bugüne kadar tamamladığı ve halen devam eden bütün projelerde kablo donanım ihtiyacını kendi ürettiği kablolar üzerinden karşılamıştır. Sırası gelmişken şu noktanın altını çizmekte fayda var, F-4E 2020 ve F-5 2000 Aviyonik Modernizasyon Projeleri,1’inci HBFM’deki teknik altyapının yenilenip, geliştirilmesinde önemli bir pay sahibi. Halen kullanılmaya devam edilen birçok kabiliyet o projeler sırasında kazanılmış. Kablo Donanım Atölyesi gezimiz sırasında yeni satın alınan Lazer Markalama Cihazı dikkatimizi çekti. Yurtdışından üzerinde herhangi bir yazı olmadan satın alınan kabloların üzerine bu makineler sayesinde askeri standartlara uygun olarak isimler yazılıyor ardından kablo istenen boyutta kesiliyor. Bu sayede hangi pim’e hangi kablonun gittiği anlaşılabiliyor. Markalama ve kesim işlemi tamamlandıktan sonra personel her bir kabloyu tek tek iğne örer gibi uçakta ilgili yere döşüyor. F-4E ve F-16 gibi savaş uçaklarında döşenmiş kablo uzunluğunun 10 ila 14km olduğu gerçeği göz önünde bulundurulursa kablo markalama kabiliyetinin önemi daha iyi anlaşılır. Uçakta bir arıza yaşandığında tamir için kullanılan Teknik Emirler (Technical Order/TO)’de sadece kablo numarası verildiğinden bakım personelinin pim numarası veya kablo numarasından onun hangi kablo olduğunu anlaması gerekmektedir. Kablo Donanım Atölyesi’nde ayrıca hem yerli üretim, hem de yurtdışından satın alınmış 5 adet Örgü Makinası kullanılmakta. Yesil renge sahip yerli üretim Örgü Makinaları (2 adet) yeni satın alınmış ve kullanılmaya başlanmış. 

Kablo Donanım Test/İmalat Hangarı (Kablo Donanım Atölyesi)’nda F-16 TKT Projesi altında kullanılacak kablo demetlerinin üretim faaliyetleri devam etmekteydi. Proje, uçuş güvenliğini artırmak maksadıyla, H.v.K.K.lığı envanterindeki tüm Blok’lardaki F-16 Uçaklarında mevcut Kapton tipi eski kablajın, Teflon Kapton Teflon (TKT) tipi yeni kablaj ile değiştirilmesini kapsamaktadır. Bu çerçevede uçağın kokpit bölümünden itibaren arka kısımı ile kanatlarda yer alan kablaj donanımı emniyet maksatlı olarak değiştirilmektedir. Çünkü uçak üzerinde doğal koşullara en çok maruz kalan kablo donanımı kanatlar, arka gövde ve kokpit arkası bölümde yer almaktadır. Bu değişim ile dış izolasyondaki aksaklıkların giderilmesi hedeflenmiştir. Kapton tipi eski tip kabloların yüksek statik yangın riskine sahip olduğu ve bir noktada yanma meydana geldiğinde yangının tüm kablaj boyunca kendi kendine ilerlediği ifade edildi. TKT tipi kablajlarda ise aşınma sonrası bir yanma meydana geldiğinde sadece yangın oluşan bölümün yanarak karardığı yangının tüm kablaj boyunca ilerlemediği kaydedildi. Halen devam eden, F-16 ÖZGÜR Modernizasyonu ve Yapısal Yenileme Projesi gibi, uçak yenileme ve modernizasyon çalışmaları altında da uçaklar yine TKT tipi kablaj ile donatılmaktadır. F-16 TKT Projesi için 8 aylık bir takvim öngörülmüş ancak ÖZGÜR Aviyonik Modernizasyon Projesi ile birlikte yapılınca takvim 15 aya çıkmakta. F-16 TKT Projesi kapsamında ihtiyaç duyulan kablo ve malzemelerden yurtiçinde üretilebilenler yurtiçinden, üretilemeyenler ise yurtdışından tedarik edilmektedir. Bir süre önce F-4E 2020 Uçağında yaşanan istem dışı harici yakıt tankı düşürme olayı da yine kablo donanımında kablo aşınması (Chafing, kabloların yıpranarak kırıntı haline gelmesi)’ sonucu kablo donanımında oluşan statik yangın nedeniyle yaşanmıştı. Olay öncesi Teknofest etkinliği sırasında 5 gün kadar açıkta bekleyen uçağın kablo donanımının yağan yağmurdan etkilendiği ve oluşan Chafing sonucu sistemin pilotun farkına varmadan harici yakıt tankını istem dışı şekilde eject ettiği anlaşılmıştır.

T-38M bakım

Türk Yıldızları 134’üncü Akrotim Filo Komutanlığı bünyesinde görev yapan NF-5 2000 ve T-38M Tekamül Jet Eğitim Uçaklarının Fabrika Seviyesi Bakımları da 1’inci HBFM tesislerinde yapılmakta. Ziyaretimiz sırasında Hangar’da 7 adet T-38M ve 1 adet Türk Yıldızları NF-5A 2000 Uçağı FSB görmekteydi. NF-5A 2000 ve T-38M Uçakları 4 yılda bir, F-4E 2020 Uçakları ise 6 yılda bir FASBAT için 1’inci HBFM tesislerine gelirken, sadece proje için veya boya yenileme işlemi maksatlı gelen F-16’lar için böyle bir FASBAT planı bulunmamaktadır. Bir diğer Hangar’da ise FASBAT için gelmiş 2 adet F-4E 2020 Uçağı ile 1 adet KT-1T Uçağı bulunuyordu. H.v.K.K envanterindeki KT-1T Eğitim Uçakları için geleceğe dönük bir FASBAT altyapısı oluşturmak maksadıyla Filodaki uçuş saati yüksek olan KT-1T Eğitim Uçaklarından biri seçilmiş sökülmüş ve ‘Tear Down Test’ yoluyla durumuna bakılmıştır. Ziyaretimiz sırasında uçak sonra yeniden toparlanma aşamasındaydı. 1’inci HBFM, KT-1T Uçakları için Boya Yenileme ve Analitik Kontrol kabiliyetlerine sahip olup FASBAT kabiliyeti henüz mevcut değildir. Ancak uçuş saatinin artmasına bağlı olarak uçaklar yaşlandıkça bakım ihtiyacı artacağından uçuş emniyetini artırmak maksadıyla KT-1T Uçakları için de 5 yıl sonra FASBAT ihtiyacı gündeme gelebilir.

Otoklav

Ziyaretimiz sırasında kurulum faaliyetleri devam etmekte olan Kompozit Hangarı (Kompozit Üretim Teknoloji Merkezi) için Eskişehir’de faaliyet gösteren bir firmadan 3mx8m ve 2mx2m boyutlarında 2 adet Otoklav tedarik edilmiş. Kompozit Üretim Teknoloji Merkezi Kurulum Projesi ile 1’inci Hava Bakım Fabrika Müdürlüğü’nün mevcut kompozit kabiliyetlerinin arttırılması, yeni nesil uçaklar ile helikopterler için kompozit malzemelerin onarılması ve imal edilmesine yönelik yeni kabiliyetler kazanılarak uçak parça bekler süresinin en aza indirilmesi amaçlanmış. 2022 yılında İkmal Deposu olarak kullanılan bu hangar ASFAT A.Ş.’nin katkılarıyla bir yıl içinde Kompozit Üretim Teknoloji Merkezi’ne dönüştürülmüştür.  Bu sayede 1’inci HBFM’nin eski teknolojiye dayalı ve emniyet açısından artık isterlere cevap veremeyen eski teknoloji kompozit üretim kabiliyeti yüksek teknoloji içeren modern bir tesis ile yenilenmiştir. Tam otomasyona sahip alan ve KAAN MMU, Eurofighter ve F-16 gibi uçakların ileriye dönük ihtiyaçlarına da cevap verebilecek şekilde planlanan tesiste, Honeycomb (Kompozit Petek Malzeme) Grafit Epoxy (Grafen Takviyeli Epoksi) ve Karbon Fiber gibi malzemelerle kompozit üretimi yapılacak. 

Boya söküm

F-16 Uçaklarında, diğer jet uçaklarından farklı olarak Kompozit Petek Malzeme (Honeycomb) gövde yapısal elemanları mevcut olduğundan kimyasal metodla boya söküm işlemi yasaklanmıştır. Bu amaçla kompozit yüzeylere zarar vermeyen, ayrıca kimyasal metoda nazaran onda bir oranında işçilik tasarrufu sağlayan ve boya ile beraber korozyon ürünlerini de yüzeyden uzaklaştıran Plastik Partikülle Boya Söküm (Pilastic Media Blasting) yöntemi kullanılmaktadır. Dünyanın sayılı ülkelerinin sahip olduğu bu teknolojik proseste, uçak üzerindeki TACAN, IFF, C/D Band Antenleri ve Static Discharge'ları ile diğer kritik fiber yapısal parçaları korumak amacıyla kanopi maskeleme parçası dahil yaklaşık 20 çeşit “Formed Plastic Cover” da uzun araştırmalar sonucunda 1’inci HBFM’de imal edilmiş olup F-16 Uçaklarının maskelenmesi işleminde kullanılmaktadırlar. 

REM0-II Projesi imkanlarıyla 1993 yılında anahtar teslimi olarak hizmete açılan Büyük Kumlama Tesisi’nde kompozit malzeme üzerindeki/yüzeyindeki uçak boyası kimyasal metod yerine çok yüksek hızda“Plastik Tanecik” püskürtülerek mekanik yolla kaldırılmaktadır. Kullanılan bu teknoloji bir yandan işçilik tasarrufu sağlarken, diğer yandan da kimyasal etkilerin yok edilmesi ile çevrenin kirlenmesini önlemektedir. Hangar içerisine bir adet F-16 sığabilmekte. Boya söküm işlemi öncesinde F-16 Uçağı üzerinde maskeleme işlemi yapılmaktadır. Ziyaretimiz sırasında Hangar’da F-4E 2020 Uçaklarında kullanılan harici yakıt tanklarının boya söküm işlemi yapılmaktaydı. F-16 Uçaklarının boyama işlemleri için revize edilen ve 1995 yılı başlarından itibaren F-16 Uçaklarının komple yeniden boyama işlemlerini yapmaya başlayan Uçak Boya Atölyesi'nde farklı patern'de uçak boyaması yanında, nem, sıcaklık ve pozitif basınç kontrol imkanı da mevcut. Uçak Boya Atölyesi’nde gerçekleştirilen yeniden boyama işlemi öncesinde eski boyası "Bead-Blasting" yöntemi ile çıkartılmaktadır. Ziyaretimiz sırasında Uçak Boya Atölyesi’nde TUSAŞ tesislerinde hem ÖZGÜR, hem de Yapısal İyileştirme modernizasyonlarından geçirilen ilk uçak olan F-16C Blok 30 Uçağı’nın gövdesi zımpara ile boya yenileme işlemi için hazırlanıyordu.

Uçak Kanadı

1’inci HBFM tesislerinde en yüksek katma değerin üretildiği hangarlardan biri Yapısal Parça Onarım Hangarı’dır. Çünkü tabiri yerindeyse ‘ölü’ statüsündeki yapısal parçalar ve malzemeler, burada elden geçirilip tamir edilerek yeniden ‘canlandırılıyor’ ve kendi uçağına geri dönüyor. Uçakların veya ikmal sisteminin ihtiyaç duyduğu yapısal parçalar Yapısal Parça Onarım Hangar’dan karşılanıyor. Yapısal parça tamiri için gelen uçaklar önce sökülüyor, Tahribatsız Muayene (NDI) ile kanatların X-Ray’i çekilerek kanatların içerisinde yer alan Spar ve Rib gibi parçaların durumuna bakılıyor, eğer çatlak varsa kanat kaplaması açılıyor ve bu parçalar sökülerek yenileriyle değiştiriliyor. Rib ve Spar gibi parçalar zaten 1’inci HBFM imkanlarıyla yerli olarak imal edilebiliyor. Değiştirilen parçalar yerine takılıyor ve kanat kaplaması kapatılıyor. Bu işlemler sırasında kullanılan kanat tutucu aparatları da yine 1’inci HBFM ürünü. Ziyaretimiz sırasında Yapısal Parça Onarım Hangarı’nda bir T-38M Eğitim Uçağının kanadı için Tahribatsız Muayene işlemi yapılmaktaydı. Hizmet dışı kalmış NF-5B Uçağı ise Yapısal Eğitim Uçağı olarak kullanılmaktaydı. Hangarda, yapısal onarım için gelmiş F-16 ve F-4E 2020 Uçaklarına ait kanatlar da bulunuyordu. F-16 ÖZGÜR Modernizasyonu ve Yapısal Yenileme Projesi kapsamında modernize edilen F-16 Uçaklarının kanat tadilatları da yine Yapısal Parça Onarım Hangarı’nda yapılmakta.

Resmi açılışı 4 Mart 2021 tarihinde yapılan Yeni Boya Atölyesi (Korozyon Kontrol ve Uçak Boyama Kompleksi) iki ayrı boya holünden oluşmakta. Hollerden birinde TUSAŞ tesislerinde hem ÖZGÜR, hem de Yapısal İyileştirme modernizasyonlarından geçirilen ikinci F-16C Blok 30 Uçağı, diğerinde ise bir KT-1T Eğitim Uçağı boyanmakta idi. 1’inci HBFM, 9 Aralık 2015 tarihinde Lockheed Martin Firması tarafından Have Glass Kaplama Sistemi için kalifiye edilmiş ve sertifikalandırılmıştır.

1’inci HBFM ve Motor Yenileme Faaliyetleri

H.v.K.K.lığı envanterinde bulunan F-16, F-4E 2020, NF-5A/B 2000, T-38M ve KT-1T Uçakları ile bu uçaklara ait motorların ve bunlara ilave olarak; turbofan, turboprop, turbojet ve turboşaft olmak üzere 27 farklı tip motorun Teknik Yönetim Sorumluluğu (TYS)’nu yerine getiren 1’inci HBFM, aynı zamanda H.v.K.K.lığı’nın uçak motorları konusundaki Teknolojik Onarım Merkezi (TOM) olarak ilk jet motoru revizyon işlemini gerçekleştirmiş olduğu 1968 yılından bugüne kadar 10.000’in üzerinde motorun Fabrika Seviyesi Bakım/Revizyon işlemini gerçekleştirmiştir. Halen tesiste yıllık 300 dolayında motorun ve 35.000’in üzerinde yedek parçanın onarım, tadilat ve yenileme işlemleri ile turbofan, turboprop, turbojet ve turboşaft olmak üzere toplamda 10 çeşit motorun revizyonu (yenilemesi) gerçekleştirilmektedir.

Hava Kuvvetleri envanterindeki tüm turbojet ve turboprop motorlar yanında, envantere giren ilk turbofan olan F110-GE-100 ile onun iyileştirilmiş sürümü olan F110-GE-129129 Motorlarının Fabrika Seviyesi Bakımları (FSB) 1’inci HBFM tesislerinde yapılmaktadır. Geçen süre zarfında bu amaca yönelik tesis, teçhizat ve kadrolar özenle hazırlanmış, OEM Firma olan General Electric (GE) ile yapılan kontratlarla paralel sürdürülen kabiliyel kazanma çalışmaları başarıyla tamamlanmıştır. F110-GE-100/129 Turbofan ve CT7-9C Turboprop Motorlar için ENSIP, parça onarım, modül montaj, kontrol ve aksesuar FSB kabiliyeti kazanma çalışmaları Öncel Proje-II Motor Offset Anlaşması kapsamında yürütülmüştür. Bugün, 1’inci HBFM’nin F11 0-GE-100/129 TF Motorları ile bu motora ait kontrol ve aksesuarlar üzerinde, ilgili Teknik Emirler (Teknik Bülten) baz alınarak, kazanmış olduğu kabiliyellerin yarattığı potansiyel uluslararası platformlarda dikkat çekici boyutlara ulaşmıştır. 

Motor Revizyon Müdürlüğü’nde gerçekleştirilen Motor Bakım Faaliyetleri; motor ünitelerinin sökümü ve temizlenmesi, motor ve motorun yapısal parçalarının çatlak kontrolleri, hasarlı olduğu tespit edilen ünite ve parçaların onarım ya da parça değişimi işlemlerini kapsamaktadır. Bu işlemler sırasında uluslararası kalite belgeleri ile kanıtlanmış ve arlarında Türkiye’de sadece 1’inci HBFM’de bulunduğu ifade edilen Florür İyon Temizleme, Aktifleştirilmiş Difüzyon Tamiri ve CODEP Kaplama gibi yüksek teknoloji içeren 30’u aşkın proses kullanılarak başarı ile gerçekleştirilmektedir. 

Motor Revizyon Müdürlüğü’nde F110-GE-100/129 Serisi TF Motorlar F110 Modül Montaj Atölyesi’nde ve F110 Final Montaj Atölyesi’nde toplanmakta. Bu iki Atölyede, Onarım Atölyelerinden gelen motor parçaları montajcı personel tarafından birleştirilmekte ve modül haline getirilmektedir. Motor Revizyon Müdürlüğü, 2023 yılı itibarıyla yılda farklı tipte 150 adet (ancak 200’e kadar çıkabiliyor) motora ağır bakım (revizyon/yenileme) hizmeti verebilmekte. Ağır bakım sırasında her bir motor en küçük parçasına kadar baştan aşağıya sökülmekte, gerekli kontrol ve bakımlar yapıldıktan sonra yeniden toplanmaktadır. Bu süreçte arıza tespit edilen motor parçaları tamir edilmekte ve yeniden kullanılabilir hale getirilmektedir. Motor parçası tamir edebilme kabiliyeti sayesinde yurt dışından yeni motor parçası alma ihtiyacı da ortadan kalkıyor.

F110-GE-100/129 TF Motorunun FSB ihtiyacı; çalışma devri, ısıl çevrimleri ve dinamik parçaların yorulmasını çalışma zamanına bağlı olarak simule eden ve sürekli izlenen TAC (Total Accumulated Cycle) sayısına bağlı olarak belirlenmektedir. Bu bakım, motorun sahip olduğu TAC sayısına göre kapsam değiştirmekle beraber daha çok aero-termodinamik yüklere maruz yapısal motor parçalarının, yüksek teknoloji kullanılarak kontrolu ağırlıklıdır ve ENSIP (Engine Structural lntegrity Program) olarak adlandırılmaktadır. Motorun 3000, 6000, 9000 TAC ve katlarının herbirinde uygulanan ENSIP kontrolu farklı kapsamdadır. Motor Revizyon Müdürlüğü’nde 2012 yılından itibaren uygulanmaya başlanan ve F110 Motorlarına en güncel motor teknolojilerini kazandıran F110 Kullanım Ömrünü Uzatma Programı (Service Life Extension Program/SLEP) ile F-16C/D Uçaklarında kullanılan F110-GE-100 Serisi Motorların TAC süresi 4.000’den 4.300’e F110-GE-129 Serisi Motorların TAC süresi ise 4.300’den 6.000’e çıkarılmıştır. Revizyon işlemi tamamlanarak uçuş saatleri sıfırlanan F110GE-100B TF Motorları SLEP sonrası F110-GE-100C, F110-GE-129 TF Motorları ise yine SLEP sonrası F110-GE-129D olarak sınıflandırılmaktadır.

F-4E 2020 Uçaklarında kullanılan J79-GE-17C Turbojet Motoru 1.200 uçuş saati (TAC), T-38M ile NF-5A/B 2000 Uçaklarında kullanılan J85-GE-5H ve J85-CAN-15N Turbojet Motorları ise 1.000 uçuş saatinin (TAC) ardından revizyona alınmakta ve revizyon sonrasında motorların uçuş saati sıfırlanmaktadır. Revizyon işlemleri tamamlanan ve yeniden montajları yapılan motorlar fonksiyonlarını yerine getirip getirmediklerini anlamak için fonksiyonel ve performans testlerinin yapıldığı bremzeler üzerine konularak test edilmektedir. Bremze testleri 2008’den itibaren milli imkanlarla geliştirilen ATILIM Jet Motor Bremzeleri ile yapılmaya başlanmıştır. 

LM2500 DSB Kabiliyeti Kazınım Çalışmaları

1’inci HBFM, Deniz Kuvvetleri Komutanlığı ve AFGM talebi çerçevesinde dünyanın en çok rağbet gören deniz gaz türbini olan ve General Electric (GE) Firmasının TF39 ve CF6-6 uçak motorlarından türetilen LM2500 Gaz Türbini (GT) için Depo Seviyesi Bakım (DSB) kabiliyetini kazanmak üzere çalışmalarına devam etmektedir. GE verilerine göre halihazırda sivil ve kamu (BOTAŞ) sektörlerinde karada elektrik enerjisi üretimi maksatlı olarak kullanılanlarla birlikte ülkemizdeki LM2500 Serisi Gaz Türbin sayısı 80’i aşmıştır. LM2500 Gaz Türbinleri; Gaz Jeneratörü (GG) ve Güç Türbini (PT) olmak üzere iki temel bölümden oluşmakta olup 1’inci HBFM bugüne kadar (Aralık 2023 itibarıyla) PTA014 Seri Numaralı LM2500 Güç Türbini’nin onarım, içerisine ‘coupling’ asamblesi sıkışmış durumdaki PTA049 ve PTA048 Seri Numaralı iki adet Güç Türbini’ninin ise söküm ve onarım işlemlerini tamamladıktan sonra Gölcük Tersane Komutanlığı’na (ilki 23 Aralık 2020 tarihinde) sevk etmiştir. Ziyaretimiz sırasında revizyon işlemine alınmış Gaz Jeneratörlerinden birisi söküm işlemi tamamlanmış şekilde beklerken, diğeri ise dikey söküm aşamasındaydı. LM2500 DSB/revizyon kabiliyeti için bir adet komple LM2500 Gaz türbini 1’inci HBFM’ye teslim edilmiş olup ihtiyaç duyulan malzeme listesi hazırlanmış ve bakım için hazırlık aşamasındaydı. Aslında Türk Deniz Kuvvetleri’nin bekası için stratejik önemdeki LM2500 Gaz Türbinleri için DSB kabiliyet kazanımı aynı zamanda ülkemize oldukça yüklü meblağlarda katma değer kazandırma potansiyeline sahip. Bu arada LM250 GT’lerin revizyon sonrası test kabiliyetinin kazanılması için 2020 yılının başında tamamen 1’inci HBFM imkan ve kabiliyetleri ile başlatılan ATILIM LM2500 GT Test Bremzesi Projesi altında kurulumu 2021 yılında tamamlanan ATILIM LM2500 GT Test Bremzesi ile Aralık 2023 itibarıyla 6 LM2500’ün bremze testi başarıyla tamamlanmıştır.

PT6 Serisi Motorların DSB Kabiliyetinin Kazanılması Projesi 

Milli Savunma Bakanlığı tarafından başlatılan Proje kapsamında; envanterde bulunan KT-1T (PT6A-62), B-200 (PT6A-42) ve B-350 Uçakları (PT6A-60A) ile AKINCI SİHA ve AB-212 ile AB-412EP Helikopterlerinde kullanılan PT6 Serisi motorların DSB kabiliyetinin 5’inci Ana Bakım Fabrika Müdürlüğü ile 1’inci Hava Bakım Fabrika Müdürlüğü’ne kazandırılmasına yönelik çalışmalar devam etmektedir. Bu kapsamda 1’inci HBFM gezimiz sırasında kurulum çalışmaları devam eden PT6A Motor Atölyesi’ni de görme fırsatı bulduk. PT6 Motor DSB Kabiliyeti kazanım Çalışmaları kapsamında öncelikle üretici firma P&W’den teknik dokümanlar temin edilmiş, akabinde isie Teknik Dokümanların incelenmesi sonucunda belirlenen bu iş için gerekecek takım ve diğer ihtiyaçlar ASFAT A.Ş. üzerinden temin edilmeye başlanmıştır. Dolayısıyla PT6 Serisi Motorlar için DSB kabiliyetinin kazanımı ile sadece yurtiçi kullanıcıların ihtiyaçlarını karşılayarak bile ülkemize ciddi miktarda katma değer sağlanabilecektir.

1’inci HBFM ve Özgün Hava Silah ve Sistem Geliştirme Faaliyetleri 

1’inci HBFM’de aynı zamanda H.v.K.K.lığı’nın geleceğine yön verecek olan modernizasyon ile hava silah ve sistem geliştirme faaliyetleri de milli imkanlarla yürütülmektedir. Müdürlük bu kapsamda başta ASELSAN, HAVELSAN, METEKSAN SAVUNMA, ROKETSAN ve TÜBİTAK SAGE gibi yerli firma ve kurumlarla yürütülen bazı çalışmalar olmak üzere 80’in üzerinde projeyi tamamlamış olup halen 30’u aşkın proje üzerinde çalışmalarını sürdürmekte, 70’in üzerinde proje ise sıralarının gelmesini beklemektedir. Türk Savunma Sanayi firmalarınca geliştirilen özgün Silah, Sensör, Aviyonik ve Elektronik Harp Sistemleri 1’inci HBFM’de milli Harekat Uçuş Yazılımı (HUY/OFP) ile donatılmış F-4E 2020 ve F-16C/D Blok 30/40 Uçaklarına entegre edilerek uçuşlu testleri icra edilmektedir. F-4E 2020 ve F-16C/D Blok 30/40 Uçakları üzerindeki elektronik (aviyonik) ve silah sistemlerinin çalışmasını düzenleyen Harekat Uçuş Yazılımı (HUY/OFP) milli imkanlarla geliştirilmiş ve tesiste yer alan Sistem Entegrasyon Laboratuvarlarında test edilmiştir. 

F-4E 2020 Projesi altında uçağın Harekat Uçuş Yazılımına, uçak elektriksel/mekanik/yapısal bilgilerine erişim sağlanmış, bakım ve entegrasyon sahalarında teknoloji transferi gerçekleştirilmiştir. Böylelikle HvKK’na F-4E 2020 Uçakları için bağımsız harekat kabiliyeti kazandırılmıştır. ÖZGÜR-I Projesi altında ise ABD’nden satın alınan Genel Aviyonik Bilgisayarı (General Avionics Computer/GAC) ve kaynak kodları sayesinde özgün bir Harekat Uçuş Yazılımı geliştirilmiş ve 1’inci HBFM’de kurulan F-16 Sistem Entegrasyon Laboratuvarı (SEL/SIL)’nda milli silah ve sensör sistemleri ile aviyoniklerin Blok 30 ve Blok 40 serisi F-16C/D Uçaklarına entegre edilebilmesinin önü açılmıştır. Blok 30 Uçakları EFCC, Blok 40 ve Blok 50 Uçakları ise GAC görev bilgisayarı ile donatılmış olarak HvKK’na teslim edilmişlerdi. CCIP/PO-III Projesi altında F-16C/D Blok 40 ve Blok 50 Uçakları Modüler Görev Bilgisayarı (MMC-7000) ile donatılırken, GAC Görev Bilgisayarına ve özgün Hareket Uçuş Yazılımına sahip az sayıdaki Blok 40 Uçağı ise milli silah, sensör ve sistem entegrasyonlarında test uçağı olarak kullanılmak üzere modernizasyon dışı bırakılmıştı. F-4E 2020 Aviyonik Modernizasyon ve ÖZGÜR-I Projelerinden elde edilen bilgi birikimi ve kazanılan teknik kabiliyetler sonucunda Türk Savunma Sanayi kuruluşlarınca milli olarak geliştirilen mühimmatların entegrasyon faaliyetleri ilk kez F-4E 2020 Uçağına 1’inci HBFM tarafından gerçekleştirilmiş ve bu kabiliyet IŞIK ve ŞİMŞEK gibi milli uçak modernizasyon projeleri için de bir temel teşkil etmiştir. Her iki Proje kapsamında elde edilen bilgi birikimi ve kazanılan teknolojik altyapı sayesinde bugün 1’inci HBFM’de Sistem Entegrasyon Projeleri kapsamında, milli imkanlarla geliştirilen SOM ALCM (Havadan Atılan Seyir Füzesi) Ailesi, HGK, LGK, KGK, NEB ve TOLUN Minyatür Bomba gibi mühimmat ile AselPOD Hedefleme Podu, EHPOD, EDPOD ve TARP Projesi altında yurt dışından satın alınan DB-110 EO/IR Sayısal Taktik Keşif Podu entegrasyon faaliyetleri F-4E 2020 ve F-16C/D Blok 30/40 Uçakları üzerinde gerçekleştirilebilmiştir.

1’inci HBFM’de özgün silah sistemlerine yönelik geliştirme ve test maksatlı uçuşların icra edilebilmesinde 1’inci HBFM’ye doğrudan bağlı olan 401’inci Geliştirme Test Filo Komutanlığı önemli sorumluluklar üstlenmektedir. Dolayısıyla son dönemde konuşulan 401’inci Geliştirme Test Filo Komutanlığı’nin Akıncı (Mürted) Hava Üssü’ne, taşınma olasılığının H.v.K.K.lığı’nın geleceğine yön verecek olan modernizasyon ve silah sistem geliştirme faaliyetleri açısından doğru ve verimli bir adım olmayacağını değerlendirmekteyim. 401’inci Geliştirme Test Filo Komutanlığı’nca icra edilen uçuş testleri sırasında dünyada çok az sayıda ülkede olduğu belirtilen; Test Uçuşu Ölçümlendirmesi (Flight Test Instrumentation) teknolojisi kullanılmakta ve Çevresel Testler, Çırpıntı (Flutter) Testleri, Kullanım Kalitesi Testleri, Jettison Testleri, Dayanım Testleri ve Atış Testleri icra edilmektedir. Yeni yapılan bir uçak prototipinin veya uçaktaki bir tadilatın sertifikasyonu için standartlarda belirtilen kriterlerin sağlandığını göstermek, ispat etmek gerekmektedir. Yani uçaklara uçuş emniyetini bozmadan ve Uluslararası platformlarda geçerli olan geliştirme amaçlı tadilatları yapabilmek için elinizde bu kabiliyetin olması bir zorunluluktur. Özgün silah sistemlerinin Harekat Uçuş Yazılımına erişimin olmadığı F-16C/D Uçaklarına entegre edilebilmesi sürecinde 1’inci HBFM ve TÜBİTAK SAGE işbirliği ile geliştirilen Uçaktan Bağımsız Atış Sistemi (UBAS) önemli bir rol oynamaktadır.

1’inci HBFM ve Önemli Uçak Projeleri

F135 Motor MRO Merkezi ve F-16 Blok 40M/50M Yapısal İyileştirme Projesi

HvKK’nın ‘Bölgenin En Güçlü Hava ve Uzay Gücü Olma’ hedefine katkı sağlayan bir lojistik merkez olma vizyonu ile çalışmalarını sürdüren 1’inci HBFM bünyesindeki Uçak Hangarı, F-35A Lightning II Müşterek Taarruz Uçağı (MTU/JSF) Projesi kapsamında F135 Motorları için Bakım, Onarım ve Revizyon (Maintenance, Repair & Overhoul/MRO) Merkezi’ne dönüştürülmüştü. Yıllık 220 F135-PW-100 Turbofan Motorunun DSB ihtiyacına cevap verebilecek bir altyapıya sahip olması planlanan bu Merkez, sadece Türk Silahlı Kuvvetleri (TSK)’nin nihai montaj ve DSB ihtiyacına değil aynı zamanda Avrupa ülkelerinin F-35A Lightning II MTU/JSF Uçaklarındaki F135 Motorlarının FACO (Nihai Montaj ve Kontrol) ve DSB ihtiyaçlarına da cevap verebilecekti. Ancak Türkiye’nin Temmuz 2019’da F-35 MTU/JSF Programı’ndan çıkarılması sonrasında bu tesis/Hangar, uzun süre atıl kalmıştı. Çünkü, F135 Motorları için yeni makine ve tezgahların kurulumu maksadıyla 2018 yılında Hangarın iç yerleşimi ve konsepti değiştiği için atık içeriye uçak alınamıyordu. 2023 yılında varılan anlaşma ile Uçak Hangarı, 1 yıl süre ile ÖZGÜR Projesi altında TUSAŞ tarafından işletilecektir.

Atıl kalan Uçak Hangarı yerine yerleşke içinde, Boya Atölyesi’nin hemen karşısına yeni bir Uçak hangarı inşa edilecektir. Bu yeni hangar F-16 Blok 40M ve Blok 50M Yapısal İyileştirme Projesi kapsamında kullanılacaktır.  Envanterindeki Blok 40M ve Blok 50M Uçaklarını da Blok 30’larda olduğu gibi yapısal modernizasyona tabii tutmak isteyen Türk Hava Kuvvetleri, bu çerçevede ilk aşamada 46 uçak için gerekli yapısal yenileme kitlerinin tedariki için çalışma başlatmış ve resmi kanallar üzerinden talep ABD makamlarına iletilmiştir. Tedarik sürecinin maddi değer açısından onay için Kongre’ye bildirim ihtiyacı olmadan otomatik ve hızlı şekilde yapılabilmesi için uçak/modernizasyon kiti sayısı ilk faz için 46 adet olarak belirlenmiş olup ikinci aşamada kalan diğer Blok 40M ve Blok 50M uçakları için de yeterli sayıda yapısal iyileştirme kiti tedarikinin yapılması planlanmıştır. Bahse konu F-16C/D Blok 40M ve Blok 50M Yapısal Modernizasyon Projesi 1’inci Hava Bakım Fabrika Müdürlüğü (HBFM) tesislerinde yürütülecek olup bu maksatla yukarıda da ifade ettiğim gibi 1’inci HBFM yerleşkesi içine yeni bir hangar inşa edilecektir. Projenin ABD makamlarınca onaylanması (Taslak Teklif ve Kabul Mektupları Şubat 2024 içinde MSB’ye ulaşmıştır) ve yeni hangar inşa faaliyetinin tamamlanmasını müteakip 2026-2027 gibi başlaması bekleniyor.

Bu arada Türkiye, Şubat 2019'da Hava Kuvvetleri Komutanlığı envanterindeki 199 adet F-16 Uçağı için Link 16 Çok Fonksiyonlu Bilgi Dağıtım Sistemleri (MIDS) Blok Yükseltme II (MIDS BU II) ve Otomatik Yer Çarpışma Önleme Sistemleri (AGCAS) için bir Talep Mektubu (LoR) sunmuştu. Link 16 MIDS BU II'nin tedarik edilmesi, Türkiye'nin NATO ile birlikte çalışabilirliğinin artırılmasında ana faktör olacağından, Nisan 2023'te Yönetim, Kongre'ye bu sistemleri de içerecek olası bir aviyonik satışını resmen bildirmiş ve Nisan 2023'te ABD Dışişleri Bakanlığı, mevcut F-16 uçakların ve ilgili ekipmanlarının yükseltilmesini desteklemek amacıyla Türkiye Hükümeti'ne 259 Milyon ABD Doları tutarında olası bir Yabancı Askeri Satışı (FMS) onaylamıştı. Sözleşme, AGCAS kabiliyetine sahip operasyonel uçuş programı (OFP) aviyoniklerinin yazılım iyileştirmelerini ve MIDS BU II'nin entegrasyonunu sağlamak için donanım değişikliklerini içeriyor. Hava Kuvvetleri Komutanlığı, F-16C/D'lerdeki mevcut MIDS terminallerinin (F-16C/D Blok 40M ve Blok 50M) ve MIDS-LVT terminallerinin (F-16C/D Blok 50+) güncelliğini yitirmiş olması ve ABD Hükümeti tarafından onaylanmadığı için güncellenmiş kripto ile çalışamaması nedeniyle yaklaşık iki yıldır Link-16 Taktik Veri Bağlantısı ile ilgili sorunlar yaşamaktadır. ABD Hükümeti şu ana kadar (Nisan 2023) MIDS BU II terminallerinin Türkiye'ye satışını ve MIDS BU II terminallerinin TSK F-16'larına entegrasyonunu onaylamamıştı. USAF savaş uçaklarındaki MIDS terminalleri, kripto-modernizasyonu, gelişmiş verim ve frekans yeniden eşleme gereksinimlerini karşılamak üzere Blok Yükseltme II (BU II) sürecinden geçmiştir. Blok 40M ve Blok 50M Uçakları üzerindeki söz konusu yeni aviyonik donanımın entegrasyon çalışmasının da F-16 Blok 40M/50M Yapısal İyileştirme Projesi ile birlikte yine 1’inci HBFM tesislerine inşa edilecek bu yeni hangar içinde yapılması beklenmektedir.

F-16 Blok 70 Tedariki ve F-16V Modernizasyonu

Türk Hava Kuvvetleri'nin (HvKK) 2030'lu yılların başlarında ilk KAAN Milli Muharip Uçak Filosu operasyonel olana kadar ki ara dönem savaş uçağı ihtiyacını karşılamak üzere hem F-16 Blok 70 Tedariki ve F-16V Modernizasyon Projesi, hem de özellikle hava önleme ve hava üstünlüğü kabiliyeti için Eurofighter T3 Tedarik Projesi başlatılmıştır. Her iki uçak tipine de ihtiyaç olup söz konusu projeler ayrı kanallardan ilerlemektedir.

30 Eylül 2021 tarihinde Türkiye, 40 adet yeni üretim F-16 Blok 70 Savaş Uçağı ve HvKK envanterindeki 29 adet Blok 50+ ve 50 adet Blok 40M uçağının F-16V seviyesine modernizasyonu için 79 adet Modernizasyon Kiti tedarik etmek üzere ABD Hükümeti'ne bir Talep Mektubu (LoR) sunmuş ve ABD heyeti ile mevcut F-16C/D uçaklarının F-16V seviyesinde modernizasyonu ve yeni üretim F-16 Blok 70 Uçaklarının tedarikine ilişkin müzakereler Aralık 2021'de Türkiye'de başlamıştı. MSB GÜLER, 4 Ocak 2024 tarihinde basında yer alan bir demecinde Proje kapsamında ABD ile yapılan teknik toplantıların tamamlandığını açıklamış, bir dış askeri satış olduğu için ABD Dışişleri Bakanlığı tarafından satışa ilişkin resmi bildirim onay süreci için 26 Ocak 2024 günü Kongre’ye sunulmuş ve 15 günlük yasal itiraz süresi içinde satışa dair bir itiraz olmadığı için Türkiye’ye 40 yeni üretim F-16 Blok 70 Savaş Uçağı ve 79 adet F-16V Modernizasyon Kiti ile bu uçaklarda kullanılacak mühimmat, malzeme ve teçhizatın satışı ABD Kongresi’nde onaylanarak 11 Şubat 2024 tarihinde resmiyet kazanmıştır. Proje kapsamında ABD’nin Türkiye’ye satacağı F-16 Blok 70 Uçakları ve F-16V Modernizasyon Kitlerinin ayrıntılı dökümünün ve satışının maliyetiyle ilgili tüm bilgileri içeren resmi Teklif ve Kabul Mektubu (Letter of Offer and Acceptance/LOA)’nun taslağı Şubat 2024 içinde MSB’ye ulaşmış olup yapılacak incelemeyi müteakip ABD yetkilileri ile Mayıs ayında başlayacak müzakerelerle Projeye son halinin verilmesi ve nihai LOA’nın her iki ülke makamlarınca Haziran ayında imzalanmasını müteakip Haziran/Temmuz 2024’te Proje Takviminin yürürlüğe girmesi beklenmektedir.

Uçaklar beklentinin aksine F-16 Block 70 FMS müşterileri için önerilen L3 Harris’in AN/ALQ-254(V)1 Viper Shield tamamen dijital aktif ve pasif dahili entegre EH Süiti yerine ABD Hava Kuvvetleri için geliştirilip üretilen yine dahili ve entegre yapıdaki ultra geniş bant kapsama (milimetre dalga tipi tehditler dahil) ve yeni nesil dijital Radar İkaz Alıcısı özellikli Northrop Grumman ürünü AN/ALQ-257 Integrated Viper Electronic Warfare Suite (IVEWS, Entegre Viper EH Süiti) ile donatılacaktır. Bu kapsamda 168 adet AN/ALQ-257 IVEWS tedariki planlanmış olup bunlardan 119 adedi (40 F-16 Blok 70 ile 79 adet F-16V seviyesinde modernize edilecek 29 F-16C/D Blok 50+ (AN/ALQ-211(V)4 AIDEWS dahili EH Öz Savunma Sistemi ile donatılmıştı) ve 50 adet Blok 40M (AN/ALQ-178(V)3 dahili EH Öz Savunma Sistemi ile donatılmıştı ancak sistemin AESA tipi radarları karıştırıp, köreltme konusunda yetersiz olduğu yurtiçi ve yurtdışı tatbikatlarda kanıtlanmıştı) Uçaklarına takılacak. Geriye kalan 49 AN/ALQ-257 IVEWS Süitinin ise SPEWS-II Projesi altında AN/ALQ-178(V)5+ dahili EH Öz Savunma Sistemi ile donatılmış olan F-16C Blok 50M Uçaklarına takılabileceğini değerlendirmekteyim.

Uçakların nihai montaj ve modernizasyon işlemlerinin Türkiye’de TUSAŞ ve 1’inci HBFM tesislerinde yapılması konusunda ABD makamları ile görüşmelere devam edilmektedir. MSB GÜLER, 11 Mart 2024 tarihinde verdiği bir demecinde Proje ile ilgili olarak, “23 Milyar Dolarlık bir Proje ama paketin hepsini alacağız diye bir şey yok. Türkiye’nin menfaati neyse onu yapacağız. F-16’ların üretilmesi ve modernizasyonunun Türkiye’de yapılması konusunda görüşmelerimiz devam ediyor” demiştir.

ÖZGÜR-I ve ÖZGÜR-II Projeleri 

F-16 Blok 30 Milli Görev Bilgisayarı ve Aviyonik Süit Geliştirilmesi (ÖZGÜR) Projesi’nde, Seri Üretim Aşaması’na (F-16C/D Blok 30 ÖZGÜR-II) yönelik protokol SSB ile ASELSAN, TUSAŞ, TÜBİTAK SAGE, ROKETSAN ve AFGM (1’inci HBFM) IDEF ‘23 Fuarı sırasında 26 Temmuz 2023 tarihinde imzalanmıştır. Törende aynı zamanda HvKK envanterindeki Blok 40M ve Blok 50M Uçaklarına da ÖZGÜR Aviyonik Modernizasyonu ile Yapısal İyileştirme uygulanmasına yönelik F-16C/D Blok 40M/50M ÖZGÜR-II Prototip Modernizasyon Projesi için de imzalar atıldı. ASELSAN tarafından kamuoyu ile paylaşılan bilgiye göre ASELSAN’ın TUSAŞ Ana Yükleniciliğinde gerçekleştirilecek bahse konu Uçak Modernizasyon Projesindeki iş payı 1.98 Milyar Dolar değerindedir.

HvKK’nın ihtiyacı ve talebi çerçevesinde 15 Aralık 2010 tarihli Savunma Sanayi İcra Komitesi (SSİK) kararı ile başlatılan ÖZGÜR Programı ile Öncel Proje III (PO-III) altında aviyonik modernizasyondan geçirilmeyen bir F-16C Blok 30 Uçağının Milli Harekat Uçuş Yazılımı (HUY/OFP)’na sahip özgün bir Görev Bilgisayarı ve AESA Radarı dahil milli bir aviyonik süit çözümü ile donatılarak sertifiye edilmesini hedeflemekteydi. SSB ile Ana Yüklenici TUSAŞ arasında 6 Mart 2012’de imzalanan sözleşme 24 Mayıs 2012’de yürürlüğe girmişti. ASELSAN’ın Ana Alt Yüklenici olarak görev aldığı ÖZGÜR Projesi kapsamında ilk prototip F-16C Blok 30 Uçağı, modernize edilerek ASELSAN tasarım ve üretimi üç adet renkli Çok Maksatlı Ekran (CMFD, 5” x 5” boyutlarında 2 x CMFD-55 Çok İşlevli Kokpit Merkezi Ekranı ve 6” x 8” boyutlarında 1x CCD-68 Merkezi Kokpit Ekranı) ve yine ASELSAN ürünü olup üzerinde milli HUY/OFP koşan özgün Görev Bilgisayarı ile donatılmıştı. Yerli aviyonk süit ile donatıldıktan sonra uçağa ilk güç 9 Şubat 2016’da verilmiş, 5 Nisan 2016’da ilk motor çalıştırma, 2 Mayıs 2016’da ise pistte ilk koşu testi yapılmıştı. Akabinde ilk uçuşunu 2016 yılı yazında icra etmişti. ÖZGÜR Projesi kapsamında modernize edilen ilk uçak F-16C Blok 30 Uçağı ilk uçuşunu 9 Mayıs 2016 tarihinde gerçekleştirmiştir akabinde kapsamlı uçuş testlerine tabi tutulmuştu. Daha sonra ikinci prototip uçak olan çift kişilik F-16D Blok 30 Uçağı üzerindeki modernizasyon çalışmalarına başlanılmış ve SSB’ye göre iki uçağın resmi kabulü Mayıs 2023’te (MSB 2023 Yılı Kurumsal Mali Durum ve Beklentiler Raporu’na göre prototip uçağın kabulü Haziran ayı içerisinde gerçekleştirildi) yapılmıştı. 

ÖZGÜR Projesi ile F-16 Blok 30 Uçaklarındaki Görev Bilgisayarı’nın millileştirilmesi sayesinde aviyonik modernizasyonda dışa bağımlılık kaldırılmış, milli mühimmat ve podların dışa bağımlı olmadan entegrasyonu sağlanmış, pilot dostu ve harekat etkin yeni bir sayısal kokpit tasarımı yapılmış, 22 LRU ve 12 silahın değişim ve entegrasyonu gerçekleştirilmiş ve yaklaşık 75 harness değişimi ile 50 panel tadilatı yapılmıştır. Ülkemizde F-16 üzerinde bugüne kadar yapılmış en kapsamlı çalışma olan F-16 Blok 30 Milli Görev Bilgisayarı ve Aviyonik Süit Geliştirilmesi (ÖZGÜR) Projesi altında F-16C/D Blok 30 Uçakları; Milli Görev Bilgisayarı, Sistem Arayüz Birimi, Kokpit Üst Ön Kontrol Paneli, Yakıt Hidrolik Göstergesi, Motor Gösterge Ekranı, Acil Durum Göstergesi, Milli Ses Emniyeti Cihazı, Milli Dost – Düşman Tanımlama (IFF Mod 5/S) Sistemi, Çok Modlu Alıcı, Ataletsel Seyrüsefer Sistemi, Arayüz Körleme Birimi, AVCI-II (TULGAR) Kaska Entegre Görüntüleme/Hedefleme Sistemi, Merkezi Kokpit Ekranı (CCD) ve Renkli Çok İşlevli Ekranlar (CMFD) ile donatılmaktadır. Modernizasyon sonrası dijital kamuflaj ile boyanan söz konusu iki ÖZGÜR Projesi prototipi ile kalifikasyon testleri başarıyla tamamlanmış ve uçakların resmi kabulü Mayıs 2023’te yapılmıştı. ASELSAN tarafından geliştirme çalışmaları ve prototip uçak üzerinde uçuşlu testleri devam eden X-Bant MURAD AESA Burun/Atış Kontrol Radarı ile AVCI-II/TULGAR Kaskı gibi yeni sistem ve donanımlar ile yeni milli mühimmatların geliştirme çalışmaları tamamlanıp hazır hale geldiklerinde ÖZGÜR Projesi kapsamındaki uçaklara Seri Üretim Fazı kapsamında entegre edilmesi planlanmıştır. 

F-16C/D Blok 30 ÖZGÜR Uçaklarını 4.5 nesil uçaklar seviyesine taşıyan ASELSAN ürünü MURAD AESA Radarının, ÖZGÜR Modernizasyonu görmüş F-16C Blok 30 prototip uçağı ile ilk uçuşu 15 Şubat 2024 tarihinde icra edilmiştir. MURAD X-Band AESA Uçak Burun Radarının otomatik tanıma, çoklu hedef takibi, yer haritalama, mesafe ölçümü, otomatik irtifa belirleme, SAR ile bulut altı gözetleme, yapay zeka destekli algoritmalar ile otomatik hedef sınırlama, geniş bantta radar spektrumu izleme (ESM), yönlü elektronik karıştırma (ECM) ve mühimmata daha etkin güdüm kazandırma kabiliyetleri bulunuyor.

Seri Üretim Aşaması (F-16C/D Blok 30 ÖZGÜR-II) kapsamında ÖZGÜR Uçağına; mühimmatlar, minyatür bombalar ve ASELPOD’un harici yük sertifikasyonları ile AESA Burun Radarı entegrasyonu; Fighter Electronic Warfare System (FEWS; Radar İkaz Alıcısı [RWR], RF Karıştırıcı [RFJ] ve Füze İkaz Alıcısından [MWS] oluşacak) ve GÖKDOĞAN (RF güdümlü BVR füze) Entegrasyonu Projesi Sözleşmesi kapsamında modernize edilecek F-16 Blok 30 ÖZGÜR Uçaklarına ise; T-Link (Milli Data Link/Türk-Link), IFF Birleşik Sorgulayıcı/Cevaplayıcı (BSC), RNE (Radyo Navigasyon Ekipmanı) ve 9681 V/UHF hava telsizleri ekipmanları, BOZDOĞAN (IIR güdümlü WVR füze) ve HGK-82 mühimmatlarının entegrasyonları gerçekleştirilecek. 

F-16C/D Blok 40M/50M ÖZGÜR-II Prototip Modernizasyon Projesi kapsamında ise bu prototip uçaklara (her iki Bloktan birer adet C ve D versiyon olacağını düşünüyorum) ÖZGÜR süiti ve MURAD AESA Radarı, FEWS, T-Link, IFF BSC, RNE ASELPOD, 9681 V/UHF hava telsizi, SOM, HGK, KGK, LGK, GÖKDOĞAN ve BOZDOĞAN başta olmak üzere milli ekipman ve mühimmatların entegrasyonu ile yine bu Blok-40M ve Blok-50M prototip uçakları üzerinde yapısal iyileştirme mühendislik faaliyetleri gerçekleştirilecektir. 

Seri Üretim Aşaması (F-16C/D Blok 30 ÖZGÜR-II) altında teslimatların 2025-2027 yılları arasında, F-16C/D Blok 40M/50M ÖZGÜR-II Prototip Modernizasyon Projesi kapsamında ise teslimatların 2028-2030 döneminde tamamlanmasını hedeflenmiştir. Bu projeler ile F-16 Blok 30, 40M ve 50M ÖZGÜR Uçakları F-16 Blok 70/F-16V Uçağı ile benzer kabiliyetlere ve özelliklere kavuşacak, ayrıca Milli Harekat Uçuş Yazılımı sayesinde milli mühimmat ve pod sistemleri de taşıyabileceklerdir.

SSB 2023 Yılı Faaliyet Raporu’na göre ÖZGÜR Modernizasyon Projesi kapsamında 2023 yılında modernize edilmiş 3 adet F-16 Blok 30 Savaş Uçağı, Hava Kuvvetleri Komutanlığı’na teslim edilmiştir. Bu arada 2024 Mart ayı içinde çeşitli temaslarda bulunmak üzere Türkiye'ye gelen ve ziyaretleri kapsamında Milli Savunma Bakanı Yaşar GÜLER tarafından da kabul edilen ile ABD Temsilciler Meclisi Silahlı Kuvvetler Komitesi heyeti ile yapılan ikili görüşmelerde basına yansıyan bilgilere göre masada yer alan önemli başlıklar arasında F-16 Blok 70 Tedariki ve F-16V Modernizasyon Projesi ile ÖZGÜR Projesi de yer almıştır. Buna göre ikili görüşmeler sırasında ÖZGÜR Aviyonik Modernizasyon Projeleri için ABD’den resmi onay talebi tekrar edilirken, modernizasyon kitleri alım paketinde ise adetlerde azaltmaya gidileceği bilgisi karşı tarafa iletilmiştir.

F-16 Blok 30 Yapısal İyileştirme Projesi 

HvKK için Öncel Proje I altında 43’ü Blok 30 (34 C ve 9 D versiyon) ve 117’si Blok 40 (102’si C ve 15’i D versiyon) olmak üzere toplamda 160 F-16C/D Uçağı tedarik edilmişti. Öncel Proje II altında ise 68’i C ve 12’si D versiyon olmak üzere toplam 80 F-16C/D Blok 50 Uçağı hizmete girmişti. HvKK envanterinde 234 adet F-16C/D Blok 30/TM, Blok 40M, Blok 50M ve Blok 50M+ Uçağının olduğu bunlardan 35’inin Blok 30, 29’unun Blok 50+ 170’inin ise Blok 40M ve Blok-50M Uçaklarından oluştuğunu değerlendirmekteyim. Öncel Proje III altında toplam 171 Blok 40 ve Blok 50 Uçağı (+ 2 Blok 30) Temmuz 2007-Nisan 2015 tarihleri arasında (TVI, LTF ve MSM Fazları dahil) kapsamlı bir aviyonik modernizasyondan geçirilmiş ve modernizasyon sonrası uçaklar Blok 40M ve Blok 50M olarak sınıflandırılmıştı. Öncel Proje I altında tedarik edilen F-16C/D Uçakları 1993-1999 tarihleri arasında TUSAŞ tesislerinde Falcon UP Yapısal İyileştirme modernizasyonuna tabi tutularak gövde/yapısal hizmet ömürleri 8.000 saate çıkarılmıştı. Temmuz 2014’de ise Türk Hava Kuvvetleri envanterde kalan 14 F-16D Blok 40 Uçağı için FMS kanalıyla Falcon STAR Plus Yapısal İyileştirme çalışmasına yönelik olarak ABD Hava Kuvvetleri tarafından tek kaynak olarak Lockheed Martin Firmasına sözleşme imzalamak üzere bir çağrı yayınlanmıştı. Bu çağrı metninde söz konusu yapısal iyileştirme çalışmasının gerçekleşme dönemi 1 Kasım 2016 ile 31 Ekim 2018 tarihleri olarak verilmişti. F-16 Blok 70 Uçakları hizmet ömrü 12.000+ saat olan yeni üretim gövdeye sahiptir, F-16V seviyesinde modernize edilecek F-16C/D Uçaklarının gövde ömürleri de uygulanan yapısal iyileştirme çalışması ile yine 12.000+ saat seviyesine çıkarılmaktadır.

HVKK envanterindeki 35 F-16C/D Blok 30 Uçağının 2040 yılana kadar hizmet verebilmesi için 8.000 saat olan gövde ömürlerini 12.000 uçuş saatine çıkarmak üzere F-16 Blok 30 Yapısal İyileştirme Projesi başlatılmış ve 10 Ağustos 2015’te SSB ile Ana Yüklenici TUSAŞ arasında bir sözleşme imzalanmıştı. Projede ihtiyaç duyulan yapısal iyileştirme kitlerini tedarik eden Lockheed Martin Firması alt yüklenici olarak yer alırken, 1’inci HBFM ise 35 uçaktan 10’unun modernizasyonu için görevlendirilmiştir. 

Projede yapısal iyileştirmesi tamamlanan ilk Blok 30 Uçağı Temmuz 2020’de, 5’incisi Mart 2021’de, 6’ncı uçak Mayıs 2021’de, 8’inci uçak Temmuz 2021’de ve 12’nci uçak Ağustos 2022’de teslim edilmiştir. IDEF ‘23 Fuarında F-16 Blok 30 ÖZGÜR-II Seri Modernizasyon Projesi ve Blok 40M/50M ÖZGÜR-II Prototip Uçaklar Modernizasyon Projesi İmza Töreninde yaptığı konuşmada SSB Haluk GÖRGÜN, 35 F-16C/D Blok 30 Uçağının Yapısal İyileştirme Projesi için bitiş tarihi olarak 2025 yılı sonunu işaret etmişti. 

F-16 Yapısal İyileştirme ve ÖZGÜR Modernizasyonu Seri Fazı 

Daha önce Öncel Proje III (Peace Onyx llI) altında TUSAŞ ile işbirliği yaparak 16 uçağın modernizasyonunu gerçekleştiren 1’inci HBFM, F-16 Yapısal İyileştirme ve ÖZGÜR Modernizasyonu Seri Fazı altında da yine TUSAŞ ile işbirliği yapmaktadır. Bu kapsamda 1’inci HBFM tarafından Hv.K.K.lığı envanterindeki F-16 Blok 30 Uçaklarına Yapısal İyileştirme, ve ÖZGÜR Modernizasyonu uygulayacaktır. F-16 Blok 30 Yapısal İyileştirme Projesi kapsamında uçaklarda; Bulkhead, fitting ve longereon değişimleri yapılmakta, kritik noktalar güçlendirilmekte, yeni bağlayıcı paterni ile belirlenen noktalara esneklik kazandırılmakta ayrıca bu değişim ve ilavelere bağlı olan birçok yapısal elemanın kontrolü ve yenilenme çalışması gerçekleştirilmektedir. Bu kapsamlı çalışma ile uçakların hizmet ömrü 8.000 uçuş saatinden, 12.000 uçuş saatine çıkarılmaktadır.

İlk 11 uçak TUSAŞ tesislerinde sadece Yapısal İyileştirme modernizasyonuna tabi tutulurken, 12’nci uçaktan itibaren Blok 30’lar hem Yapısal İyileştirme, hem de ÖZGÜR Aviyonik Modernizasyon işlemlerine tabi tutulmaya başlamıştır. Yapısal İyileştirmesi tamamlanarak teslimatı yapılan ilk 11 F-16C/D Blok 30 Uçağı tekrar TUSAŞ’a giderek orada ÖZGÜR Modernizasyonundan geçirilecektir. 1’inci HBFM ziyaretimiz sırasında Uçak Bakım Hangarı içinde 3’ü proje uçağı (F-16 Yapısal İyileştirme ve ÖZGÜR Modernizasyonu Seri Fazı için hazırlanan F-16C Blok 30’lar), 4’ü ise boya yenileme ve büyük yapısal parça (Spar, Bulkhead ve Longereon gibi) değişimi için gelenler (Blok 50, Blok 40 ve Blok 30 tipi) olmak üzere toplam 7 F-16C/D Uçağı yer alıyordu. 

1’inci HBFM tesislerinde modernize edilecek (hem Yapısal İyileştirme, hem de ÖZGÜR Modernizasyonu) ilk F-16C Blok 30 Uçağı da bahse konu proje uçakları arasındaydı. 31 Mayıs 2023 tarihinde teslim alınmış olan ilk uçağının modernizasyon (Yapısal İyileştirme + ÖZGÜR Mod) işlemlerinin 2024 yılı Ağustos ayı içinde tamamlanması planlanmıştır. Yaklaşık 2.000 adet iş kartı bulunan F-16 Yapısal İyileştirme ve ÖZGÜR Modernizasyonu Seri Fazı altında her bir uçak için 25.000 Adam x Saat işçilik harcanması planlanmıştır.

TUSAŞ tesislerinde hem ÖZGÜR, hem de Yapısal İyileştirme modernizasyonlarından ilk F-16C Blok 30 Uçağını ise Boya Atölyesi'nde zımpara ile gövdesi boya işlemi için hazırlanırken görme ve fotoğraflama fırsatı bulduk. TUSAŞ tesislerinde hem ÖZGÜR, hem de Yapısal İyileştirme modernizasyonlarından geçirilen ikinci F-16C Blok 30 Uçağını ise Korozyon Kontrol ve Uçak Boyama Kompleksi (Yeni Boya Atölyesi) içinde boyama işlemi yapılırken görüntüledik. İlk ÖZGÜR Prototipi üzerinde dijital kamuflaj yer alırken Filoya teslim edilecek ÖZGÜR Uçakları ise gri paterne boyanmış olarak Fabrikadan çıkmaktalar. 30-32 iş günü içinde boya yenileme ve gri paterne boyama işlemleri tamamlandıktan sonra 2024 Şubat ayı başlarında teslim edilen F-16C Blok 30 Uçağı, birliğine teslim edilerek uçuşlarına başlayan ilk ÖZGÜR Projesi uçağı olmuştur. MURAD AESA Radar entegrasyonunu kapsayacak F-16C/D Blok 30 ÖZGÜR-II Seri Fazı’nda 1’inci HBFM’nin de görev alması ve bu kapsamda bazı uçaklar üzerindeki entegrasyon çalışmasının 1’inci HBFM tesislerinde yapılması bekleniyor. F-16C/D Blok 40M/50M Uçaklarını kapsayacak ÖZGÜR-II Modernizasyon Projesi’nin Seri Fazı’nda da yine 1’inci HBFM görev alacaktır. 

Yukarıda da ifade edildiği gibi H.v.K.K.lığı envanterindeki F-16C/D Blok 40M ve Blok 50M Uçaklarının yapısal hizmet ömürlerinin 2050 yılına kadar uzatılmasına imkan tanıyacak yapısal iyileştirme/güçlendirme çalışması ise 1’inci Hava Bakım Fabrika Müdürlüğü (HBFM) imkan ve kabiliyetleri ile gerçekleştirilecektir. Söz konusu çalışma ile uçakların yapısal ömrünün Falcon STAR Yapısal İyileştirme çalışmasında olduğu gibi 4.000 saat daha uzatılması beklenmektedir. Bu kapsamda Blok 40M ve Blok 50M Uçakları için yapısal hizmet ömrünün tasarım limiti olan 8.000 saat seviyesinden 12.000+ saat seviyesine çıkarılacaktır.

Eurofighter Tranche 3 Tedarik Projesi

Türk Hava Kuvvetleri’nin hava önleme ve hava üstünlüğü kabiliyetli modern uçak ihtiyacını karşılamak üzere Milli Savunma Bakanlığı (MSB) tarafından başlatılan Eurofighter Typhoon Tedarik Projesi ile İngiltere'den BAE Systems Firması üzerinden 20+20 adet olmak üzere iki filo yeni üretim Eurofighter Tranche 3 (Leonardo ürünü ECRS Mk-0 AESA Radarlı) Uçağının tedarik edilmesi hedeflenmiştir. Yeni üretim Eurofighter Tranche 3 Uçaklarının H.v.K.K.lığı envanterine hızlı bir şekilde dahil edilebilmesinde 1’inci HBFM, uçakların ve üzerlerindeki EJ200 Turbofan (TF) Motorlarının depo seviyesi bakım, tutum ve idame kabiliyeti açışından, kritik bir rol oynayacaktır. Türkiye’ye Eurofighter satışı için Eurofighter GmbH Konsorsiyumu üyesi İngiltere, İspanya ve İtalya yeşil ışık yakarken, satışa itiraz eden Almanya’nın ise ikna edilmesi için yaklaşık bir yıldır diplomatik temaslar ve görüşmeler yapılmakta.

İngiltere dahil Eurofighter kullanıcısı ülkeler uçakların bakım, tutum ve idame işlemleri için Performansa Dayalı Lojistik (PDL/PBL) Sözleşmesi imzalamaktadırlar. Türkiye de ilk aşamada uçakları hızlı şekilde envantere kazandırdıktan sonra hizmetteki ilk 4-5 yıllık süre için PDL/PBL Sözleşmesi altında üretici firma BAE Systems’den hizmet almayı, geçiş süreci olarak adlandırılan bu dönemde gerekli kabiliyetleri kazanmayı ve sonraki yıllar için hem uçak, hem de motorların bakım ve tutumu için gerekli tüm kritik kabiliyetleri 1’inci HBFM tesislerine kazandırmayı ve Eurofighter Tranche 3 Uçaklarının bakım ve tutumunu kendi başına yapabilmeyi hedeflemektedir. Bu kapsamda Türkiye yapılan her resmi görüşmede bu talebini gündeme getirirken, aynı zamanda uçaklar için BAE Systems ve EJ200 TF Motorları için Rolls-Royce ile de bu talep doğrultusunda görüşmeler yapılmakta olup her iki firmanın da konuya olumlu yaklaştığı yönünde bilgiler gelmektedir. 1’inci HBFM halihazırda Rolls-Royce ürünü T56 Turboprop Motorlarının DSB kabiliyetine sahiptir. C-130B/E Uçaklarında kullanılan T56-A-7 TP Motorları 90’lı yılların ikinci yarısında başlatılan T56-A-7/15 Dönüşüm Projesi ile T56-A-15 modeline dönüştürülmüştü. Yukarıda da ifade ettiğim gibi göre bir BAE Systems heyeti 2023 Aralık ayı ilk yarısı içinde 1’inci HBFM tesislerini gezerek sahip olunan kabiliyetleri yerinde görmüş ve bilgi almıştır.

İngiliz Kraliyet Hava Kuvvetleri (RAF) envanterindeki Eurofighter Uçaklarının bakım ve tutum faaliyetlerinde görev almamaktadır, sadece intikaller sırasında görev alan kısıtlı sayıda personele bu konuda eğitim verilmiştir. RAF Coningsby tesisi, bizdeki 1’inci HBFM benzeri bir tesis, Eurofighter Uçaklarının ve EJ200 TF Motorlarının bakım ve tutum faaliyetleri BAE Systems Firması tarafından işletilen bu tesiste gerçekleştiriliyor. BAE Systems Firması, İngiltere Savunma Bakanlığı ile imzaladığı ‘Typhoon Availability Service (TAS) Contract’ (5 yıllık takvime sahip ilki 4 Mart 2009’da imzalanmıştır) altında uçaklarda görev alan pilotlar ile yer ekibinin eğitim hizmetinin yanı sıra; uçaklar için gerekli bakım, tutum ve teknik destek hizmetleri ile yedak parça, onarım ve lojistik destek faaliyetlerinin yönetimini sağlamaktadır. Tesiste devlet işçileri değil özel sektör işçileri görev alıyor ve farklı firmalardan personel uçakların gövde, aviyonik ve motorları için çalışıyor.

Proje kapsamında hem Eurofighter Konsorsiyumu’nun ortak ülkeleri Almanya, İngiltere, İtalya ve İspanya ile, hem de BAE Systems Firması ile görüşmelere devam edilmekte olup edindiğim bilgiye göre bir BAE Systems heyeti 2023 Aralık ayı ilk yarısı içinde 1’inci HBFM tesislerini gezerek sahip olunan kabiliyetleri yerinde görmüş ve bilgi almıştır.

Milli Savunma Bakanı Yaşar GÜLER, 16 Kasım 2023 tarihinde TBMM Plan ve Bütçe Komisyonu'nda Bakanlığın 2024 yılı bütçesinin görüşmeleri sırasında milletvekillerinin sorularını yanıtlarken Eurofighter Typhoon savaş uçağı alımı için çalışmaların devam ettiğini açıklamış ve şunları söylemişti: "Eurofighter almak istiyoruz. Çok etkili bir uçak. Bu uçaklar İngiltere, Almanya ve İspanya'yı ilgilendiriyor. İngiltere de İspanya da 'evet' diyor, şimdi Almanya'yı ikna etmeye çalışıyorlar. İngiltere ve İspanya 'biz o sorunu çözeceğiz' diyor. "Mümkün olursa 40 tane Eurofighter uçağı almayı planlıyoruz." İtalya Başbakanı Giorgia MELONI’nin 19 Ocak 2024 tarihinde gerçekleştirdiği resmi Türkiye ziyareti sırasında kendisine İtalyan Savunma Sanayi firmalarından kalabalık bir heyet de eşlik etmiş ve ziyaret sırasında gerçekleştirilen ikili görüşmelerde gündem konuları arasında Eurofighter satışının yer almıştır. 1 Şubat 2024 tarihinde MSB kaynakları Türkiye’nin Eurofighter tedariki konusundaki talebinin devam ettiğine dikkat çekerek, “Talebimiz devam etmektedir. Konsorsiyum ülkelerinden Almanya’nın bu konudaki olumlu yaklaşımı beklenmektedir. Görüşme ve çalışmalara devam edilmektedir” açıklamasında bulunmuştur. MSB Yaşar GÜLER, 27 Şubat 2024 günü resmi temaslarda bulunmak üzere İngiltere’ye gitmiş ve burada İngilitere Savunma Bakanı Grant SHAPPS ve Genelkurmay Başkanı Oramiral Anthony RADAKIN ile savunma ve güvenlik konularında görüş alışverişinde bulunmuştu. İkili görüşmelerde Türkiye’ye Eurofighter satışının da gündeme geldiği değerlendirilmektedir. MSB GÜLER 11 Mart 2024 tarihinde verdiği bir demecinde Eurofighter Tedarik Projesi ile ilgili olarak, “Eurofighter Uçaklarını alma konusunda girişimlerimiz devam ediyor. Bu çerçevede müttefiklerimizin İttifakın (NATO) ruhuna ve ortak güvenlik perspektifine uygun karar alması doğru bir yaklaşım olacaktır. İngiliz muhataplarımız Almanya’yı ikna için çalıştıklarını belirtiyorlar” diye konuşmuştur. Almanya Cumhurbaşkanı Frank-Walter STEINMEIER’ın ülkemize 22-24 Nisan 2024 tarihlerinde gerçekleşen üç günlük resmi ziyareti sırasında da yine Türkiye’ye Eurofighter Typhoon Savaş Uçaklarının satışı gündem konuları arasında yerini almış ve STEINMEIER ile Cumhurbaşkanlığı Külliye’sinde 24 Nisan günü yaptığı ikili görüşme sonrası düzenlenen ortak basın toplantısında Cumhurbaşkanı Recep Tayyip ERDOĞAN’ın “Savunma sanayiinde karşılaştığımız kısıtlamayı artık gündemimizden tamamen çıkartalım istiyorum. Türkiye ve Almanya’nın bilhassa savunma alanında engelleri değil bundan sonra ortak üretim projelerini konuşacağını ümit ediyoruz,” sözleri öne çıkmıştır. 

Türkiye’ye Eurofighter satışının kesinleşmesi durumunda Türkiye’nin acil ihtiyacını karşılamak üzere teslimat takvimini kısaltmak amacıyla Katar Emirliği Hava Kuvvetleri (QEAF) için üretilen Tranche 3 Uçaklarının Türk Hava Kuvvetleri’ne kaydırılması gibi bir seçenek de gündeme gelmişti. Ancak, sözleşme imzası geciktiği için bu seçenek artık geçerliliğini yitirmiştir. Çünkü hatırlanacağı üzere Katar Emirliği Hava Kuvvetleri için 20’si tek kişilik, 8’i çift kişilik konfigürasyonda toplam 24 adet Eurofighter T3 Savaş Uçağı tedariki için 2017 yılında 7.5 Milyar Dolar değerinde bir sözleşme imzalanmıştı. Bu uçaklardan 8 adedi 2022 yılında (ilk 4 uçak 15 Ağustos 2022’de verildi), 10’u ise 2023 yılında teslim edildi. Kalan 4 uçağın ise 2024 yılı ortasına kadar teslim edilmesi bekleniyor. Eğer sözleşme 2023 yılında imzalanmış olsaydı bu seçeneğin hayata geçirilmesiyle 2024 yılında Türkiye’ye ilk Eurofighter T3 teslimatı yapılabilecekti.

ATILIM Bremze Sistemi

Dünyaya satışı yapılan ATILIM Bremze Sistemi (bremze, motorların uçağa takılmadan önce, en üst limitlerde yer testlerinin yapılmasını sağlayan test cihazı) 1’inci HBFM tesislerinde milli imkanlarla geliştirilip üretilmiştir. Yukardaki satırlarda da ifade ettiğim gibi 1’inci HBFM, bremze konusundaki 17 yıllık tecrübesi ile bugünlerde DSB ve revizyon kabiliyetini kazanmak üzere çalışmalar yürütülen LM2500 Gaz Türbini için de bir bremze/test ortamı geliştirmiştir.

Uçak motorları, üretici firmanın belirlediği test kriterleri göz önüne alınarak bremzelerde en zorlu koşullarda test edilmekte ve faaliyetlerinden emin olunduktan sonra uçuşa verilmektedir. Ülkemizin ilk ve tek milli turbojet/turbofan motor test sistemi olan ve 1’inci Hava Bakım Fabrika Müdürlüğü sorumluluğunda milli imkanlarla üretilen Atılım Jet Motor Bremzesi’nin ilk prototipi 2007 yılında üretilmiş ve yaklaşık 1 yıl süren testler sonucunda 2008 yılında H.v.K.K.lığı envanterinde bulunan J69, J79, J85 ve F110 Motorlarının test edilebileceği üniversal bir milli bremze tasarlamak ve üretmek maksadıyla ATILIM Projesi’ne başlanılmıştır. Bremzenin; kullanımı kolay ve kullanıcı odaklı olması, tasarım ve üretiminde piyasadan kolaylıkla temin edilebilen malzemeler kullanılması, tamamen milli ve özgün bir tasarıma ve yazılıma sahip olması hedeflenmişti. 

ATILIM Projesi ile kazanılan bilgi birikimi, tecrübe ve teknolojik donanımlar neticesinde 1’inci HBFM tarafından çok sayıda kritik test sistemi de geliştirilerek hizmete sunulmuştur. ATILIM Bremze Sistemleri ile halihazırda MSB bünyesindeki Hava, Kara ve Deniz Kuvvetleri Komutanlıkları ile İçişleri Bakanlığı bünyesindeki Jandarma Genel Komutanlığı bağlısı birliklerin ve Savunma Sanayi Projeleri kapsamında, çeşitli savunma sanayi kuruluşlarının ihtiyaçlarına cevap verilmektedir.

1’inci HBFM işçi ve mühendislerinin katkılarıyla tamamıyla yerli ve milli, imkan ve kabiliyetler ile yürütülen Projede, H.v.K.K.lığı kararı ile öncelik F-4E Uçaklarıda kullanılan J79 Turbojet Motorlarının (TJ) bremzelerinin yenilenmesine verildiğinden ilk aşamada 7’inci AJÜ Komutanlığı (20 Kasım 2008), 1’inci AJÜ Komutanlığı (5 Kasım 2009) ve 3’üncü AJÜ (26 Şubat 2010) Komutanlıklarındaki mekanik bremzeler ATILIM Jet Motor Bremzesi ile değiştirilmiştir. ATILIM Jet Motor Bremzesi, Türkiye’nin ilk milli genel amaçlı uçak motor test sistemi olmuştur. Dolayısıyla J79 TJ Motorlarının bremze testleri yaklaşık 16 yılıdır teslimatı yapılan 3 J79 Turbojet Motor Bremzesi ile yapılmaktadır. Daha sonra F-16 Uçakları için F110-100/129 Turbofan Motor Bremzesi geliştirilmiş ve 2013 yılından itibaren kullanılmaya başlanmıştır.  F110-100/129 Turbofan Motor Bremzesi’nin üretim faaliyeteri 30 Eylül 2020’de başarıyla tamamlanmıştır. Türk Hava Kuvvetleri’nin tüm F100 Serisi TF Motorları yaklaşık 14 yıldır 1’inci HBFM tarafından teslim edilen 6 adet F110-100/129 Turbofan Motor Bremzesi ile test edilmektedir. T-38M/NF-5 2000 Uçaklarına yönelik J85 Turbojet Motor Bremzesi tasarım ve üretim çalışmalarına başlanılmış olup 2024 yılı içinde kurulumunun tamamlanması planlanmıştır. T56 Turboprop Motoru için tasarlanan test bremzesi üzerindeki çalışmalar ise tamamlanma aşamasına gelmiştir. 

H.v.K.K.lığı’nda uçuş emniyeti konusunda ‘sıfır tolerans’ prensibi uygulandığından yüzlerce parametreden bir tanesinden bile şüphe edilse o bremzenin faaliyeti durdurularak o birlikteki bütün uçak motorları nakliye uçakları ile başka birliğe taşınmakta ve orada test edildikten sonra uçaklara takılmaktadır. 

Proje kapsamında ayrıca MSB bünyesindeki Hava ve Kara Kuvvetleri Komutanlıkları ile İçişleri Bakanlığı bünyesindeki Jandarma Genel Komutanlığı bünyesinde kullanılan tank, zırhlı personel taşıyıcı ve yer destek araçlarında (RAHVAN) kullanılan 300 farklı pistonlu motorun testleri için toplamda 13 adet ATILIM Pistonlu Motor Bremzesi teslimatı yapılmıştır. Bu kapsamda K.K.K.lığı için M60 AMT, T-155 FIRTINA K/M Obüs, KİRPİ MRAP ve COBRA ZPT için toplam 7 adet motor bremzesi (2011’de tamamlandı), J.G.n.K.lığı için 4 adet ZPT motor bremzesi imal edilirken (2018’de tamamlandı), 2’nci Hava Bakım Fabrika Müdürlüğü (Kayseri) tarafından üretilen ve uçak çekim işlemlerinde kullanılan RAHVAN Uçak Çeker Aracı ile diğer yer destek teçhizatlarına yönelik iki adet ATILIM Pistonlu Motor Test Bremzesi’nin 2014 yılında başlayan tasarım ve üretim çalışmaları ise 2015 yılında tamamlanmıştır. K.K.K.lığı için ayrıca Cobra, Super Cobra  ve Sikorsky Helikopterlerinde kullanılan T700 Turboşaft Motorları için bir adet T700 Turboşaft Motor Bremze Modernizasyonu 2016 yılında tamamlanmıştır.

Deniz Kuvvetleri Komutanlığının ihtiyacı kapsamında fırkateyn motorlarına yönelik olarak 4.000kW gücündeki MTU16V652 Pistonlu Motor Bremzesi’nin tasarım ve üretimi 2019 yılında tamamlanmış ve İstanbul Tersanesi Komutanlığı’na teslim edilmiştir. 2020 yılında başlatılan proje altında üretilen ATILIM LM2500 GT Test Bremzesi ise 2021 yılında kurularak hizmete girmiştir. Gemi motorlarına yönelik 3.500BG kapasiteli Pistonlu Motor Bremzesi’nin tasarım çalışmalarına 2023 yılında başlanılmış olup 2024 yılı içerisinde kurulumunun tamamlanması hedeflenmiştir.

Savunma Sanayi Projeleri kapsamında ise TEI tarafından yürütülen T625 GÖKBEY ve T129 ATAK Helikopterleri için Milli Turboşaft Motor Geliştirme Projesi kapsamında ATILIM Milli Çekirdek Turboşaft Motor Bremzesi tasarlanmış ve imal edilmiştir. Türkiye’nin ilk milli AR-GE Jet Motor Bremzesi olma ünvanını taşıyan bu bremze ile TS1400 çekirdek motorun geliştirilmesinde önemli katkılar sağlanmıştır. Ayrıca söz konusu çekirdek motorun yakıt sistemi, yağlama sistemi ve motor üzerinde kullanılan yakıt manifoltu, ejektör tutucuları ve soğutma sistemi gibi hayati önem taşıyan parçalarının da tasarımı yapılarak; 1’inci HBFM tecrübe ve olanaklarıyla imal edilmiştir. ALTAY AMT Projesi kapsamında geliştirilip üretilen ATILIM ALTAY Tank Motoru Universal Pompa Test Sistemi’nin BMC Power tesislerine kurulum ve eğitim çalışmaları 27 Ocak 2022 tarihinde tamamlanmıştır. Nahçivan Askeri Bakım Fabrikası Test Sistemleri Geliştirme Projesi altında ise Nahçivan Özerk Cumhuriyeti Ordusu envanterindeki benzinli-dizel motor ve diğer alt aksesuar test ihtiyaçları doğrultusunda; ATILIM 300BG Pistonlu Motor Bremzesi, ATILIM 500BG Pistonlu Motor Bremzesi, ATILIM 1.000BG Pistonlu Motor Bremzesi, ATILIM Yağ Pompası Test sistemi, ATILIM Marş Motoru ve Şarj Dinamosu Test Sistemi, ATILIM Araç Kompresör Test Sistemi ve ATILIM Direksiyon Pompa Test Sistemi olmak üzere 7 adet test sistemi kurulmuştur. Tasarım, imalat, kurulum ve montaj faaliyetleri tamamlanan söz konusu test sistemlerinin resmi açılışı 25 Eylül 2023 tarihinde Cumhurbaşkanı Recep Tayyip ERDOĞAN’ın da katıldığı bir tören ile yapılmıştır